Będąc ostatnio aktywny w
mediach społecznościowych zauważyłem, że jest spore grono kolekcjonerów, którzy
zwracają uwagę na szczegóły i detale w banknotach włączanych do zbioru. Bardzo
mnie to ucieszyło ponieważ sam należę właśnie do takich osób i cieszę się, że
są inni podzielający mój pogląd, że banknoty to nie tylko kawałek papieru za
który można było lub nadal można coś kupić ale że TO coś więcej.Jak sięgnę pamięcią to
moja miłość do banknotów objawiała się już od dzieciństwa. Bardzo mnie
interesowała grafika, postacie na banknotach, znak wodny, lubiłem się nim
przyglądać, dotykać. Jako dziecko banknoty były dla mnie czymś magicznym, w
końcu w tych kawałkach papieru jest zaklęty
ekwiwalent pieniądza, który łatwo można było zamienić na wszelakie
dobra. Z biegiem lat uczucie to nie
osłabło, doszły zainteresowania historyczne, zacząłem zwracać uwagę na
osadzenie banknotów w danej epoce, ich siłę nabywczą w obiegu, poznawać
techniki druku, zwracać uwagę na odmiany i już nie był to dla mnie tylko
kawałek papieru, można rzec ze przepadłem, papierki wciągnęły mnie , tak jak
podobno wciąga Bangkok :) .
Wracając do bezpośredniego obcowania z banknotami, to wręcz
fascynowały mnie w nich wszelkie wypukłości, wklesłodruki nigdy nie patrzyłem
na banknot jak na płaski przedmiot dwuwymiarowy. Moja fascynacja osiągnęła
apogeum kiedy poznałem emisje banknotów gdzie jednym z zabezpieczeń wówczas
stosowanych były SUCHE PIECZĘCIE . To dopiero dla mnie było prawdziwe 3D na banknotach !
W poniższym artykule
chciałbym przedstawić wg mnie ciekawy temat jakim są właśnie suche pieczęcie na
banknotach polskich. Nie będzie to próba dokładnego skatalogowania ich odmian
ale chciałbym pokazać szerszemu gronu kolekcjonerów ich sam wygląd, to czego
nie można zobaczyć w katalogach, a mój materiał zdjęciowy tj. fotografia
robiona pod odpowiednim kątem i oświetleniu, ukaże ich przestrzenną strukturę
3D .
Oczywiście jeśli już
jesteśmy w temacie chciałbym wspomnieć o samej suchej pieczęci. Sucha pieczęć to rodzaj beztuszowego, tłoczonego stempla na papierze, uzyskana
przy pomocy tłocznika (stempla), który przykładany jest z odpowiednią siłą do
papieru w celu odbicia/odciśnięcia
trwałej cechy – suchej pieczęci, a nazwa “suchy” związana jest z tym ,że do
wykonania ich nie stosowano tuszu. Celem stosowania pieczęci na banknotach ale
głownie na wszelkiego rodzaju dokumentach było nadanie im elegancji i prestiżu,
ale także – a właściwie przede wszystkim, zabezpieczenie ich przed
fałszowaniem/powielaniem, w końcu posiadacz tłoczka zostawiał trwały plastyczny
i charakterystyczny odcisk na papierze, czyniąc go oznaczonym tą wyjątkową
cechą, praktycznie niemożliwą do podrobienia.
Kariera suchych pieczęci na banknotach, z wiadomych względów nie
przetrwała do dnia dzisiejszego, ponieważ sam proces ich odbijania na
banknocie, to najczęściej praca ręczna, wręcz uniemożliwiająca zautomatyzowanie
przy masowej produkcji, a jak już możliwa do wykonania maszynowo, to mocno
spowalniająca sam proces produkcji banknotu. Ponad to sucha pieczęć szybko
zanika wraz z obiegiem banknotu, stając się nieczytelna, wręcz niewidoczna.
Sama sucha pieczęć nie lubi też wszelakiego rodzaju moczenia – zanika wtedy
bezpowrotnie. Dlatego na banknotach które pierwotnie posiadały suchą pieczęć, a
obecnie nie ma już na nich jej śladu, a są na pierwszy rzut oka nie zmęczone
obiegiem, to od razu mamy jasność, ze
zostały na nim przeprowadzone pseudo prace konserwatorskie, które w
zdecydowany sposób obniżają wartość banknotu. Profesjonalny konserwator potrafi
np. przy oczyszczaniu banknotu z zabrudzeń, odpowiednio zabezpieczyć suchą
pieczęć tak aby przetrwała zabieg w postaci nienaruszonej. Dlatego dziś na
starych banknotach suchą pieczęć możemy podziwiać jedynie na sztukach
wyjątkowych pod względem stanu zachowania.
Suche pieczęcie na banknotach jako pierwsze pojawiły już się na naszych
pierwszych pieniądzach papierowych okresu Insurekcji Kościuszkowskiej 1794 . Są
na banknotach pierwszej emisji tzw. długich, na nominałach 5zł , 10zł, 25zł,
50zł, 100zł, 500zł I 1000zł (wprowadzonych do obiegu 16.08.1794). Znajdowały
się po środku w 1/3 wysokości banknotu, pomiędzy zabezpieczającym znakiem chemicznym
składającym się z liter B.S. Wielkość i
kształt pieczęci zaprojektował Jędrzej Kapostas (praktycznie mózg całej
produkcji banknotów tej emisji, począwszy od projektów, a skończywszy na
zabezpieczeniach banknotów) , stemple pieczęci na jego zlecenie tj. grawerunek
wykonał Mikołaj Gröll.
Sama sucha pieczęć była wyciskana wypukle na
banknotach (czyli stroną wklęsłą ku rewersowi), kształtu okrągłego, zawierająca
napis w otoku : PIECZĘĆ DYREKCYI BILETÓW SKARBOWYCH, w napisie tym, górnej
części pieczęci na godz. 12 mamy na wszystkich znanych sztukach, gwiazdkę pięcioramienną, natomiast w centrum samej suchej pieczęci
jest napis : WOLNOŚĆ
CAŁOŚĆ NIEPODLE-GŁOŚĆ w 4 wierszach
W emisji tej (1794) rozróżniamy 3 typy suchych pieczęci :
Typ 1. nazwijmy ją
pieczęcią wzorcową, posiadały banknoty o nominałach :
(Poniżej zdjęcia każdego nominału tego typu, zarówno od strony
awersowej jak I rewersowej).
* 5 złotych ale tylko pierwszej serii od N.A.1. do N.H.1. wg
katalogu Czesława Miłczaka poz. A1a I A1b
* 10zł 1794 dla każdej serii, wg katalogu Czesława Miłczaka poz.
A2
* 25zł 1794 dla każdej serii, wg katalogu Czesława Miłczaka poz.
A3
* 100zł 1794 dla każdej serii, wg katalogu Czesława Miłczaka
poz. A5
Typ 2. to pieczęć z
charakterystycznym błędem w pisowni w słowie NIEPOD(Ł)EGŁOŚĆ (zamiast litery L mamy literę Ł ), z całą pewnością nie był to
błąd niezamierzony ale celowo wprowadzona cecha, mająca na celu zabezpieczenie
banknotów przed. ew. fałszerstwem.
Typ 2. spotykamy na nominałach :
* 50zł 1794 dla każdej serii, wg katalogu Czesława Miłczaka poz.
A4
* 500zł 1794 dla każdej serii, wg katalogu Czesława Miłczaka
poz. A6
* 1000zł 1794 dla każdej serii, wg katalogu Czesława Miłczaka
poz. A7
Typ 3. to
pieczęć z charakterystyczną literą “D”
umieszczoną po środku, nad napisem WOLNOŚĆ
ten typ spotykamy tylko w nominale 5zł 1794 ale drugiej serii od
N.A.2. do N.F.2. , wg katalogu Czesława Miłczaka poz. A1c, A1d, A1e, A1f
Jak zapewne wszyscy zauważyli, każda pieczęć na banknotach
Insurekcji posiada charakterystyczne obłamanie, w jej lewej części na słowie SKARBOWYCH . Lech Kokociński w art. Banknoty Polskich Powstań Narodowych –
Postulaty Badawcze, zamieszczonym w Biuletynie Numizmatycznym nr. 2 (294) z
1994 roku, stawia dwie tezy dotyczące obłamań na suchych pieczęciach. Pierwsza
zakłada, że do wybijania suchych pieczęci stosowano już obłamane stemple,
drugie założenie, do której bardziej skłania się autor to ,że cyt. “ …,że to
wynik nieumiejętnego ustawienia jakiegoś urządzenia, w którym pieczęć
zamocowano, by potem je mechanicznie odbijać. Wiemy kto banknoty stemplował –
byli mieszczanie Ignacy Brudnicki I Tomasz Jarmiński, którzy nie byli
fachowcami..” Jednak autor nawet te drugie założenie też podaje w wątpliwość,
stawiając znaki zapytania.
Czesław Miłczak w swym katalogu Banknoty Polskie i Wzory tom.1 (W-wa 2014.r) już twardo
stwierdza, że do odbijania suchych pieczęci
stosowano już obłamane stemple. Jak najbardziej potwierdzam to
stwierdzenie, Na przebadanych przeze mnie setkach sztuk banknotów insurekcji, z
całą pewnością potwierdzam to, że nie jest możliwe aby stemple do odbijania
suchych pieczęci uległy zniszczeniu, wykruszeniu, ponieważ przekrojowo na
każdym nominale banknotu insurekcji jest ta sama cecha – obłamania stempla i
dotyczy to sztuk zarówno z niską jak I z wysoką numeracją banknotu, kształt I
powtarzalność obłamań jest na tyle
powtarzalny na wszystkich znanych mi banknotach insurekcji , że wniosek jest
tylko jeden - te obłamanie, jego obrys, kształt, był dodatkową cechą zabezpieczającą
banknot. Dla niewtajemniczonych
próbujących podrobić stempel oczywiste jasne było to, ze ta pieczęć na
banknocie oryginalnym podczas tłoczenia się
nie udała, także z całą pewnością fałszerz jak już to odbiłby pieczęć
całą, kompletną.
Oczywiście przy tylu odbijanych na banknotach suchych pieczęci , przy takich
wysokich nakładach sam stempel zużywał
się, podobnie jak w przypadku bicia
monet, po jakimś czasie następowało pęknięcie stempla, z cała pewnością nie tak szybko jak przypadku
monet ale znanych jest wiele egzemplarzy banknotów gdzie po odbiciu uwidoczniło
się charakterystyczne pękniecie stempla, także wnioskując z tego do odbijania
suchych pieczęci stosowano kilka par stempli, jednakże z tymi samymi cechami, a
różnice pomiędzy poszczególnym stemplami należy już uznać za nieistotne.
Poniżej zdjęcia ukazujące charakterystyczne pęknięcia stempli :
Na banknocie 50zł 1794 (Typ 2.) i na banknocie 5zł 1794 (Typ 3.)
Miało być przekrojowo, a na samych banknotach Insurekcji, jak
widać wyszedł mi szczegółowy elaborat ale proszę o wybaczenie jest to mój
ulubiony okres w banknotach polskich. Dalszą część już postaram się napisać w
łatwiejszym odbiorze merytorycznym.
Kolejną emisją
banknotów polskich gdzie mamy do czynienie z suchą pieczęcią, jest emisja
talarów 1810 Księstwa Warszawskiego,
nominały tej emisji to : 1, 2 , 5 talarów I na każdym z nich znajdowały się dwie suche pieczęcie.
Pierwsza ta umieszczona na wszystkich nominałach po lewej
stronie banknotu, była jednakową pieczęcią owalną dla wszystkich nominałów. Po
środku mamy herb Księstwa Warszawskiego, a w otoku napis
KASSOWY BILLET – XIĘSTWA WARSZAWSKIEGO . Natomiast
prawe suche pieczecie były już zróżnicowane zarówno pod względem kształtu jak I
zawartości.
* Prawa sucha pieczęć dla
nominału 1 talar – w kształcie ośmiościanu ale wydłużonym w poziomie, w otoku
perełki, po środku napis 1 (jedynka arabska) nad słowem Talar , poniżej litera A. , po obu bokach motyw roślinny w postaci gałązek.
* Prawa sucha pieczęć dla
nominału 2 talary – kształt suchej pieczęci lekko odmiany od tej na nominale 1
talar, perełki w otoku drobniejsze, a wew. mamy napis Dwa Talary , nad nim litera B. umieszona pomiędzy motywem roślinnym.
* Prawa sucha pieczęć dla nominału 5 talarów –
kształt kompletnie odmienny od pozostałych nominałów, tez w otoku perełki
drobne, po środku ale półkoliście, odmiennie niż na pozostałych
nominałałch, napis 5 (cyfra arabska) Talarów , nad napisem
litera C. po bokach motywy roślinne.
Umiejscowienie samych suchych pieczęci na banknotach nie było
przypadkowe, wszystkie znajdują się na wys. znaku wodnego oznaczającego nominał
banknotu.
* I tak dla nominału 1 talar , lewa sucha pieczęć jej
umiejscowienie pokrywa się ze znakiem wodnym w postaci cyfry 1 (jeden
arabskie), prawa sucha pieczęć pokrywa się
ze znakiem wodnym w postaci cyfry I (jeden rzymskie).
* Dla 2 talarów - lewa sucha pieczęć pokrywa się ze znakiem wodnym w postaci cyfry II (dwa rzymskie), prawa sucha pieczęć pokrywa
się ze znakiem wodnym w postaci cyfry 2
(dwa arabskie).
* natomiast dla 5 talarów - lewa sucha pieczęć pokrywa się ze znakiem wodnym w postaci cyfry V (pięć rzymskie), prawa sucha pieczęć pokrywa
się ze znakiem wodnym w postaci cyfry 5
(pięć arabskie).
Poniżej dla każdego nominału zdjęcia zbliżeń samych suchych
pieczęci, ze wskazaniem na umiejscowienie na banknocie dla danego nominału :
1 talar 1810 :
2 talary 1810 :
5 talarów 1810 :
Kolejną emisją gdzie
mamy suche pieczęcie są banknoty Królestwa Polskiego 1824-1866 , tu z uwagi na
brak materiału zdjęciowego, z wiadomych przyczyn tj. braku samych banknotów I
ich ekstremalnie rzadkiego występowania, nie będę mógł jak wcześniej
szczegółowo przedstawić dla każdego nominału zdjęć I opisów suchych pieczęci. A
jak już dysponowałem materiałem zdjęciowym danych banknotów , to ze względu na
znaczy stopień zużycia ich w obiegu,
nasz bohater artykułu “suchy stempel” był kompletnie niewidoczny ...ale
coś tam z mojego w archiwum znalazłem, także po kolei .
Całą emisje Królestwa Polskiego możemy podzielić na trzy grupy
tj. :
1. Walutę złotową emisji 1824 I 1830
2. Walutę złotową Powstania Listopadowego emisji 1831
3. Walutę rublową emisji 1841-1866 , ruble srebrem
Emisja 1824 dot. nominałów 5zł, 10zł, 50zł, 100zł , tu
zaposiłkuję się informacją z katalogu Pana Czesława Miłczaka ….na wszystkich nominałach tej emisji mamy
suche pieczecie, po dwie sztuki na jednym nominale tj. lewą I prawą jak w
przypadków talarów 1810, obie kształtu
owalnego I tak lewe suche pieczęcie były wypukłe zawierały dla nominału
5 złotych napis 5 złł ,a na wyższych
nominałach 10-100 Złło , drugi
stempel prawy był wklęsły I zawierał herb Królestwa Polskiego, a nad nim napis Bilet Kas: a pod nim Króle: Polsk:
5zł 1824 był jeszcze
najłatwiej dostępnym banknotem do wykonania zdjęć suchej pieczęci ale też przy nim na
praktycznie we wszystkich sztukach jakie pojawiły się na rynku przez ostatnie
15lat (te kilka sztuk z kolekcji Lucow) były one niewidoczne, a to z podanej
wcześniej przyczyny ale ta jedna sztuka posiadała wszystko co trzeba, proszę zobaczyć fotografie poniżej :
Dysponuje jeszcze jednym unikalnym zdjęciem suchych pieczęci dla
banknotu 10zł 1824 :
Przy emisji złotowej 1830 dla nominałów 5zł, 50zł, 100zł
dysponuje jedną fotografią jak na ta emisje świetnie zachowanej suchej pieczęci
tj. nominału 5zł 1830 . Pieczęć jest owalna z herbem Królestwa Polskiego –
orzeł dwugłowy, typ carski, trzymający insygnia władzy, właściwy nasz orzeł
polski wpisany w orła carskiego po środku, na górze napis Bank Polski
Emisję złotową Postania Listopadowego reprezentuje tylko jeden
dostępny nominał 1zł 1831, tu też jak na poprzednich wymienionych banknotach
suchą pieczęć możemy podziwiać tylko na wyjątkowo pięknie zachowanych sztukach
do dnia dzisiejszego, a ma ona formę prostokąta umieszczonego w dolnej części
banknotu z napisem ZŁOTY JEDEN , proszę
zobaczyć na zamieszczoną fotografie, jak jest to pięknie widoczne :
Ostatnią emisją
Królestwa Polskiego jest waluta rublowa, ruble srebrem 1841-1866, tu również
nie dysponuję bogatym materiałem zdjęciowym, też z tych samych podanych powyżej
przyczyń ale jak się to mówi ilość nie zawsze musi iść w parze z jakością, bo
dysponuję zdjęciem suchej pieczęci wręcz zjawiskowym, dotyczy nominału 1 rubel
srebrem 1866 , proszę zobaczyć jakie cudo !
Okrągła forma pieczęci z herbem Królestwa Polskiego wew. w otoku z
perełkami , nad herbem napis Bank Polski? Tak podejrzewam choć widoczna dobrze
jest tylko jedna litera N. Proszę podziwiać :
W emisji banknotów
XX-wiecznych ze względu na postępująca automatyzacje procesu produkcji
zrezygnowano z umieszczania suchych pieczęci na banknotach, zapewne z podanych
na początku artykułu przyczyn (kłopotliwy, spowalniający proces produkcji I
nietrwałość ich w takcie obiegu).
Choć w XX wieku wprawdzie już nie na banknotach polskich ale na ich formie zastępczej, mamy
jedną jaskółkę, przedstawiciela tej epoki,
z piękną I wyraźną suchą pieczęcią, a mianowicie na przekazach 50mln I
100mln marek Polskich 1923 mamy ślicznie wytłoczonego orzełka. Proszę zobaczyć
na załączonych zdjęciach :
W XX wieki suche pieczęcie spotykamy jeszcze na banknotach
Wolnego Miasta Gdańska ale tu już można mówić o pewnej “dyskusyjności” samych
banknotów - czy one są polskie ?
Ale to już temat na dłuższą dyskusję I z całą pewnością na inny
artykuł.
Pozdrawiam wszystkich zakochanych w banknotach.
Paweł Pawłowski [pawpaw]
p.s. w powyższym
artykule celowo wykorzystałem mój własny materiał zdjęciowy nie prosząc
znajomych o udostępnienie mi swoich fotek w w/w temacie, a miało to określony
cel - bardzo bym chciał aby w kometarzach do tego postu kolekcjonerzy, czy też
właściciele domów aukcyjnych zamieścili swoje fotki suchych pieczęci, nawet jak
nie są to banknoty polskie. Bardzo mi
zależy aby podczas takich publikacji zaistniała interakcja pomiędzy pasjonatami
pieniądza papierowego, ... o co bardzo proszę. KLIKNIJ TUTAJ
Literatura :
- Lech Kokociński art. Banknoty
Polskich Powstań Narodowych – Postulaty Badawcze, Biuletyn Numizmatyczny PTN nr. 2 (294) 1994r.
- Czesław
Miłczak, Banknoty Polskie i Wzory tom.1 (W-wa 2014.r)