100 zł Mikołaj Kopernik 1925 - projekt, który wyprzedził epokę.

W
 historii mennictwa polskiego jest wiele monet (najczęściej próbnych), których wizerunki odbiegają znacznie od przyjętych w danym okresie "standardów" artystycznych. Jedną z takich monet bez wątpienia jest próbna 100-złotówka Mikołaj Kopernik z 1925 roku autorstwa Stanisława Szukalskiego - niezwykłego artysty i wizjonera. Zapraszam do poznania historii jednej z najbardziej niezwykłych pod względem artystycznym monet okresu II RP. 

Początek historii tej niezwykłej monety rozpoczyna się w roku 1924. W jednym z aktów prawnych poprzedzających reformę Władysława Grabskiego, tj. w dekrecie Prezydenta RP z 20 stycznia 1924 r., przewidywano bicie 3100 złotych z jednego kilograma stopu złota próby 900, w nominałach: 10, 20, 50 i 100 złotych. 

W roku 1925 zostaje ogłoszony i rozpisany konkurs na projekty złotych monet. Projekt Szukalskiego zdobywa trzecie miejsce. W tym samym konkursie drugiej miejsce zajmuje projekt Antoniego Madeyskiego z wizerunkiem "Polonii" zwanej powszechnie (ale błędnie) "Głową Kobiety". Pierwsze miejsce zdobył natomiast projekt Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej z wizerunkiem Bolesława Chrobrego. Losy tych trzech projektów potoczyło się różnie. Kopernik Szukalskiego został wybity w kilku wariantach jako próby, projekt "Polonii" w późniejszych latach został wykorzystany na wizerunkach srebrnych monet obiegowych, natomiast zwycięski projekt z Chrobrym doczekał się emisji (bicie 1926 roku ze wsteczną datą 1925) w złocie w nominałach 10 i 20 zł. (zarówno o Polonii jak i B. Chrobrym szerzej będę pisał w jednym w kolejnych artykułów). 

Przejdźmy teraz do opisu samego wizerunku monety. Dlaczego piszę, że wyprzedził on epokę? To za sprawą niezwykłego wyobrażenia polskiego godła na awersie, które absolutnie nie jest spójne ze stylistyką okresu II RP. "Orzeł piastowski" bo tak nazywamy to przedstawienie godła wg projektu Szukalskiego jest wręcz futurystyczny w porównaniu z innymi przedstawieniami naszego godła na monetach międzywojennych. 

100 zł, Mikołaj Kopernik, 1925; 35 mm, Ag, nr kat. P 167 a
Źródło zdjęcia: www.wcn.pl

100 zł, Mikołaj Kopernik, 1925; 20,5 mm, B, nr kat. P 168 b
Źródło zdjęcia: www.wcn.pl

Awers: W centralnym punkcie umieszczono stylizowanego, ukoronowanego orła piastowskiego, u góry otokowy napis: „RZECZPOSPOLITA POLSKA”, na dole w otoku: „100 ZŁOTYCH”, pod orłem rok – 1925, z lewej strony orła herb Kościesza – znak mennicy w Warszawie, z prawej wypukły napis „PRÓBA” (monety średnicy 20.5 mm bez napisu PRÓBA)

Rewers: Centralnie popiersie Mikołaja Kopernika trzymającego w prawej dłoni garść promieni słonecznych (wiązka promieni występuje w dwóch typach I - zwykła i II z dodatkowym promieniem), powstrzymującego w ten sposób okrąg Słońca i lewą dłonią poruszającego wirujący symbol Ziemi, jako nawiązanie do hasła: „Wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię”. Pod popiersiem (na monetach o średnicy 35 mm) napis MIKOŁAJ KOPERNIK z kolei na monetach 20,5 mm lekko z boku nominał 100 ZŁOTYCH

Rant: W zależności od odmiany występują monety z napisem SALUS PIEPUBLICAE SUPREMA LEX (tłum. dobro ludu najwyższym prawem) lub monety z rantem gładkim. 

Jeśli chodzi o samego orła piastowskiego warto w tym miejscu jako ciekawostkę wspomnieć o projekcie S. Szukalskiego, który zrealizował w 1938 roku dla Katowic. 



Na zlecenie władz administracyjnych województwa śląskiego Szukalski wykuł z ważącego 35 bloku dolomitu ogromnych rozmiarów płaskorzeźbę o średnicy 476 cm z przedstawieniem stylizowanego orła piastowskiego, jakże podobnego do tego zaprezentowanego na awersie monety 100-złotowej. Zalazła się ona na wschodniej ścianie gmachu Urzędów Niezespolonych. Niestety ta niezwykła i monumentalna rzeźba została bezpowrotnie zniszczona podczas II wojny światowej. 


Popularne katalogi monet wyróżniają trzy podstawowe odmiany monety średnicy 35 mm oraz trzy dla monety 20,5 mm. W wydanej w 2010 roku publikacji Pana Janusza Parchimowicza "Monety Rzeczypospolitej Polskiej 1919 - 1939" - w mojej ocenie epokowego wydawnictwa o monetach tego okresu i najlepszego obecnie traktującego o numizmatach II RP - autor dotarł do większej ilości odmian i to zestawienie jako najbardziej wiarygodne w mojej ocenie przytoczę. 

ODMIANY MONETY O ŚREDNICY 35 MM
Źródło: J. Parchimowicz "Katalog monet RP 1919-1939"

nr kat

materiał

masa

nakład

rant

napis próba

uwagi

P 167 a

Ag

24,5 g

100

napisowy

wypukły

stempel lustrzany

P 167 b

Ag

24,25 g ; 23,75 g

Znane 2

gładki

wypukły

 

P 167 c

Cu

?

?

napisowy

wypukły

Znana z notatek Bisiera

P 168 d

Ag

18,91 g

?

 

 

Wybita na monecie
1 rubel 1924


ODMIANY MONETY O ŚREDNICY 20,5 MM
Źródło: J. Parchimowicz "Katalog monet RP 1919-1939"

nr kat

materiał

masa

nakład

rant

napis próba

uwagi

P 168 a

Ag

4,15 g

50*

gładki

brak

*Prawdopodobnie łączny nakład z P 168 d

 

Rowkowane litery na napisie 100 złotych

P 168 b

B

3,5 g

100

gładki

brak

 

P 168 c

Au

20,5 mm

?

gładki

brak

 

P 168 d

Ag

4,05 – 4,17 g

50*

gładki

brak

*Prawdopodobnie łączny nakład z P 168 a

 

Gładkie litery na napisie 100 złotych

P 168 e

Cu

3,45 g

?

gładki

Brak

 

P 168 f

Ni

3,45 g

?

gładki

brak

 

P 168 g

Al

1,93 g

?

gładki

brak

Wybita na krążku wyciętym z 50 groszy 1986 lub 1987

P 168 h

Ag

3,45 g

?

gładki

brak

Wybita na krążku wycięty z 2 reichmark 1934


Duży wariant Ag o nakładzie 100 sztuk oraz mały w brązie o tym samy nakładzie, rzadko, ale dość regularnie pojawiają się na aukcjach, ale i tak ich ceny dochodzą do kilkunastu / kulkudziesięciu tysięcy złotych.

"STACH Z WARTY"

W tym miejscu chciałbym wszystkich zachęcić do zapoznania się bliżej z osobą samego autora projektu - Stanisława Szukalskiego. Trudno w kilku słowach opisać jego działalność artystyczną. W Polsce niestety artysta nieco zapomniany - większość dorosłego życia spędził w USA. Jest to bez wątpienia jeden z najbarwniejszych i najbardziej oryginalnych artystów polskich XX wieku, którego twórczość trudno zdefiniować. 

W roku 2007 ukazała się blisko 500-stronicowa monografia Pana Lechosława Lameńskiego "Stach z Warty Szukalski". Fantastyczna książka szczegółowo opisująca całe życie i twórczość tego niezwykłego artysty. Szczerze i serdecznie polecam. 





PS. jest to pierwszy artykuł z cyklu przybliżającego najciekawsze projekty monet okresu II RP i historie z nimi związane. W przygotowaniu artykuły m.in o "Polonii" znanej powszechnie "Głową Kobiety", złotych monetach "Bolesław Chrobry", stómarkówce z 1922 roku z wizerunkiem J. Piłsudskiego czy 5 zł "Konstytucja". 

Gorąco zachęcam do komentowania artykułu i wyrażenia swojej opinii oraz odczuć o samym projekcie monety. 

Bibliografia: 
  • J. Parchimowicz, Monety Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1939, Szczecin 2010
  • Lechosław Lameński, Stach z Warty Szukalski, Lublin 2007
  • wikipedia: https://pl.wikipedia.org/wiki/100_z%C5%82otych_1925_Miko%C5%82aj_Kopernik

Komentarze